સદીઓ થી માનવજાત ને મૂંઝવતા આ મૂળભૂત પ્રશ્નનો ઉત્તર ભારતીય અધ્યાત્મ અને પશ્ચિમી તત્વજ્ઞાન ના સંગમ માં છુપાયેલો છે. જીવનની અનંત યાત્રાને સમજાવતા, કોઇ મહાન ગાયક-સંગીતકારે એક ગીતમાં આ સુંદર અને સનાતન સંદેશ આપ્યો છે, જે સમયના પ્રવાહને પાર કરીને આજે પણ એટલો જ પ્રસ્તુત છે:

છોડ મુસાફીર માયાનગર,

અબ પ્રેમનગર કો જાના હૈ,

ઈસ દુનિયા કી ડગર બડી હૈ,

જીવન કા ન ઠીકાના હૈ.

આલમ સારા જા રહા હૈ,

તેરા દિન ભી આ ગયા હૈ,

પ્રેમ કા સૌદા કરલે મુસાફીર,

પીછે નહીં પછતાના હૈ.

માયા રસ કા જુઠા સપના,

સબકા બંધ છૂડાના હૈ.

જીવન કેમ જીવવું? તત્વજ્ઞાનનો શાશ્વત સંવાદ

 ‘હાઉ ટુ લિવ?’ (How to Live?)—જીવન કેવી રીતે જીવવું?—તેનો માર્ગ એક પુરાણું પુસ્તક બતાવે છે. જિંદગીનું રહસ્ય શું છે, અને આ અવનિમાં માનવીય અસ્તિત્વનો હેતુ શું છે? આ દાર્શનિક પ્રશ્નોના જવાબો ભૂતકાળમાં એરિસ્ટોટલ અને એપિક્યુરસ જેવા ગ્રીક ફિલસૂફોથી માંડીને વીસમી સદીના ઓશો રજનીશ અને અગ્રણી ફ્રેન્ચ વિચારકોએ આપ્યા છે. તેમનું કાર્ય માનવીય પ્રવૃત્તિઓ અને આંતરિક શાંતિ વચ્ચેના જટિલ સમીકરણને સમજાવવાનો પ્રયાસ છે.

મારા હાથમાં એક અસામાન્ય પુસ્તક આવ્યું છે, જે ફ્રેન્ચ ફિલસૂફ માઇકલ દ મોન્ટેન (Michel de Montaigne) દ્વારા છેક ૧૫૭૦માં લખાયેલું, એટલે કે ૪૫૦ વર્ષથી વધુ સમય પહેલાં! તે એક ફ્રેન્ચ શહેરનો મેયર હતો, એક પ્રતિષ્ઠિત જાહેર પદ ધરાવતો હતો, પણ માત્ર ૩૮ વર્ષની યુવા ઉંમરે તેણે મેયર પદ છોડીને સ્વયંસેવક નિવૃત્તિ લીધી. આ નિવૃત્તિ પછી જ તેણે તેના વિશ્વ-પ્રસિદ્ધ નિબંધો લખવાનું શરૂ કર્યું, જેનું એક શીર્ષક છે: ‘હાઉ ટુ લિવ?’

મોન્ટેન, તેમના અદ્વિતીય નિબંધ-લેખન શૈલી દ્વારા, આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવાનો ઇનકાર કરે છે. તે ભારપૂર્વક કહે છે કે તમારે કેવી જિંદગી જીવવી તે તમને કોઈ શીખવી શકશે નહીં. તેમણે ધાર્મિક નેતા અને મેયર તરીકે ખોટી, કૃત્રિમ શિસ્તના ધોરણોમાં જીવીને પોતાનું સાચું જીવન જીવવાનું ભૂલી ગયા હતા. મોન્ટેન દલીલ કરે છે કે ઈશ્વર તો આપણને આ વિશ્વમાં પેદા કરીને જાણે ક્યાંક ખોવાઈ ગયો છે, અને તેથી, તમારે તમારી રીતે, અલ્લડ અને સ્વયં-નિર્ધારિત બનીને જીવવું જોઈએ. બીજા કોઈએ નક્કી કરેલા, રૂઢિગત, અથવા સામાજિક રીતે લાદવામાં આવેલા ધોરણો પ્રમાણે જીવન જીવવાનો કોઈ અર્થ નથી. તેમની ફિલસૂફીનો મૂળભૂત પાયો આત્મ-નિરીક્ષણ (Self-reflection) અને વ્યક્તિગત સત્યની શોધ છે, જે બાહ્ય સત્તાઓથી મુક્ત છે.

વિચારકોના માર્ગદર્શનનું વિસ્તૃત વિશ્લેષણ

 ૧. પ્રેમ અને પીડાનો સ્વીકાર: જિંદગીનું દ્વિ-ધ્રુવીય સત્ય

માનવીય અસ્તિત્વમાં પ્રેમ એ સૌથી શક્તિશાળી છતાં સૌથી જોખમી લાગણી છે. જિંદગીમાં એક વખત તો પ્રેમમાં પડવું જ જોઈએ, કારણ કે તે જ તમને માનવીય ભાવનાઓની પરાકાષ્ઠાનો અનુભવ કરાવે છે. પરંતુ આ સાથે જ, એક ગહન સત્યનો સ્વીકાર કરવો અનિવાર્ય છે: ‘Every love story is a potential grief story’ અર્થાત્ દરેક પ્રેમકથા આખરે તો પીડાની કથા બની જવાની છે.

આ વિધાન પ્રેમની સુંદરતાને ઘટાડતું નથી, પરંતુ તેની અનિવાર્ય નાશવંતતા (inevitable impermanence) પર પ્રકાશ ફેંકે છે. પ્રેમ, પછી ભલે તે કોઈ વ્યક્તિ માટે હોય કે કોઈ ધ્યેય માટે, હંમેશા તેના અંતર્ગત જોખમ સાથે આવે છે. જો તમે પ્રેમ કરો છો, તો તમે તમારા હૃદયને દુઃખ અને નુકસાનના સંભવિત માર્ગ પર ખુલ્લું મૂકો છો. આ એક દ્વિ-ધ્રુવીય સત્ય છે: પ્રેમની ઉન્નતિ અને ખોટની વેદના. તેથી, સાચી રીતે જીવવા માટે, પ્રેમ કરતી વખતે જ તેનાથી થનારી પીડા માટે તૈયાર રહેવું એ પરિપક્વતાની નિશાની છે, જે જીવનના સંપૂર્ણ અનુભવને સ્વીકારવા સમાન છે.

૨. એપિક્યુરસ: પરમ શાંતિ (Ataraxia) અને મર્યાદિત મિત્રતાની ફિલસૂફી

ગ્રીકના એથેન્સ શહેર નજીક સામોસમાં જન્મેલા મહાન ફિલસૂફ એપિક્યુરસ (Epicurus, ૩૪૧-૨૭૦ બી.સી.ઈ.) એ ભારપૂર્વક કહ્યું હતું કે, જીવનની ફિલસૂફીનો મુખ્ય હેતુ માનવીને સુખી કરવાનો છે. જોકે, તેમના મતે ‘સુખ’ એટલે માત્ર વિષયસુખ નહીં, પરંતુ આંતરિક શાંતિ અને ભયમુક્તિની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવી.

એપિક્યુરસના મતે, આ પરમ શાંતિ (Ataraxia) ની સ્થિતિ ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે જ્યારે વ્યક્તિ નીચેના બે મૂળભૂત ભયથી મુક્ત થાય છે:

  1. દેવતાઓનો ડર: એપિક્યુરસે શીખવ્યું કે દેવતાઓ માનવીય બાબતોમાં દખલ કરતા નથી, તેથી તેમના ક્રોધનો ડર રાખવાની જરૂર નથી.
  2. મૃત્યુનો ડર: તેમનો પ્રખ્યાત તર્ક છે: “જ્યારે આપણે છીએ, ત્યારે મૃત્યુ નથી; અને જ્યારે મૃત્યુ છે, ત્યારે આપણે નથી.” તેથી, મૃત્યુનો ભય રાખવો તદ્દન તર્કહીન છે.

આ શાંતિનો ઈચ્છુક હોવો જરૂરી છે, અને તે માટે તેણે આશા સાથે તોફાની જિંદગીને ભેટવાનું છે. એપિક્યુરસના મતે, જીવનની સરળ અને સ્વાભાવિક લક્ઝરીને અપનાવવી જોઈએ. જોકે, તેમણે એક મહત્ત્વપૂર્ણ સામાજિક પરિબળ પર ભાર મૂક્યો: મિત્રતા. તેમણે માન્યું કે સુખ માટે મોટું ટોળું કે ધન નહીં, પણ માત્ર એક-બે વિશ્વસનીય મિત્રો જરૂરી છે. આ મર્યાદિત, નિષ્ઠાવાન મિત્રતા (Philia) વ્યક્તિને દુઃખના સમયે ટેકો પૂરો પાડે છે અને આંતરિક શાંતિ જાળવવામાં મદદ કરે છે. તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું કે મિત્ર વગર રામ કે કૃષ્ણનેય ચાલ્યું નથી, જે દર્શાવે છે કે માનવીય જોડાણ એ શાંતિના માર્ગનો એક અનિવાર્ય ભાગ છે.

૩. તમારી ‘ઈનફ‘ મર્યાદા નક્કી કરવી: ધન અને કીર્તિની વ્યક્તિગત વ્યાખ્યા

એપિક્યુરસના એક શિષ્યને જીવનના મકસદ વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે, તેણે જવાબ આપ્યો કે ધન અને કીર્તિની મર્યાદા (the limit of ‘enough’) વ્યક્તિએ પોતે જ નક્કી કરવી જોઈએ, નહીં કે બીજાના ધોરણોને અનુસરીને.

આ એક જટિલ સામાજિક-દાર્શનિક અવલોકન છે: અમુક લોકો કહે કે આટલું ધન બસ છે, આટલી કીર્તિ બસ છે, પણ એ બીજાની મર્યાદાને અવગણવી જોઈએ. તમારે પોતે જ નક્કી કરવું કે તમારે માટે ‘પૂરતું‘ (Enough) શું છે. જો કોઈ બે ઘોડા રાખતો હોય તો ભલે તે રાખે, કારણ કે ઘણા બીજા પાસે બે ઘોડા હોય તો પણ ‘પૂરતા’ હોતા નથી. અહીં મુદ્દો ભૌતિક સંપત્તિનો નથી, પરંતુ અન્યની અપેક્ષાઓ પર આધારિત ન રહેવાનો છે. જો તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે ન મળે તો ઝટ ભૂલી જવું, કારણ કે આખરે તો માણસે શાંતિથી જીવવાનો મકસદ રાખવાનો છે.

આંતરિક શાંતિ જ તમને દિવ્ય સ્તર પર લઈ જાય છે. બુદ્ધને માત્ર મહાન જ્ઞાની નહીં, પણ ભગવાન માનવામાં આવ્યા, કારણ કે તેમની પાસે ભરપૂર આંતરિક શાંતિ હતી. તેમને કોઈ અભિલાષા (craving) કે સાંસારિક બંધન નહોતું. જ્યારે તમે આંતરિક શાંતિ પ્રાપ્ત કરો છો, ત્યારે તમે પોતે ભગવાનની જેમ જીવો છો, કારણ કે તમે **અનંત સંતોષ (boundless contentment)**ની સ્થિતિમાં પ્રવેશ કરો છો.

૪. ઓશો રજનીશ: આંતરિક શાંતિની અસાધારણ શક્તિ

ઓશો રજનીશની ફિલસૂફીને પણ આ ‘આંતરિક શાંતિ’ના ધોરણને લાગુ કરી શકાય છે. તેમના વિશે બીજા ગમે તેમ માને કે ટીકા કરે, પણ તેમનામાં એક અદ્ભુત આંતરિક સ્થિરતા (inner equilibrium) હતી.

જ્યારે તેઓ અમેરિકાથી પાછા ફર્યા અને સૌપ્રથમ પ્રેસ કોન્ફરન્સ જુહુના એક ભક્તના બંગલામાં રાખી, ત્યારે લેખકને પત્રકાર તરીકે પહેલો પ્રશ્ન પૂછવાની છૂટ મળી. લેખકે ભૂતકાળમાં તેમની સખત ટીકા કરેલી, તે રજનીશ સંપૂર્ણ રીતે જાણતા હતા. છતાં, મારા પ્રશ્નોના જવાબો જે શાંતિથી અને ક્ષમાભાવ (unconditional forgiveness) થી તેમણે આપ્યા, તે એક સામાન્ય વ્યક્તિની ક્ષમતા બહાર હતું. આ ઘટના પરથી પ્રતીતિ થઈ કે તેમની ચેતનાનું સ્તર ઘણું ઊંચું હતું, જે ખરેખર ભગવાનનું બિરુદ પામવાલાયક હતા. આ દર્શાવે છે કે સાચી આંતરિક શાંતિ એ છે જે બાહ્ય ટીકા, નિંદા, કે વિરોધથી સહેજ પણ વિચલિત ન થાય અને હંમેશા ક્ષમાના ભાવમાં સ્થિર રહે. આ પ્રકારની શાંતિ જ સાચા તત્વજ્ઞાનીની ઓળખ છે.

૫. એરિસ્ટોટલ: સક્રિયતા, આનંદ અને ‘એક્સલન્સ‘નું જીવન

એરિસ્ટોટલ (Aristotle, ૩૮૪-૩૨૨ બી.સી.ઈ.)ના શિષ્યને ‘વોટ ઇઝ ધ લાઇફ ઓફ એક્સેલન્સ?’ (What is the life of excellence?) વિશે પૂછવામાં આવ્યું, ત્યારે તેના ગુરુ પાસેથી તેણે જે વ્યક્તિત્વને નિખારવાના ગુણો (Moral Virtues) શીખ્યા હતા, તે વિશેનો તેનો જવાબ ખૂબ જ વ્યવહારુ હતો.

એરિસ્ટોટલની ફિલસૂફી ‘નૈતિક સદ્ગુણ’ પર આધારિત છે, પરંતુ તે અતિશય ધાર્મિક કે કડક નથી. તેના મતે, તમે જિંદગીમાં બીજા લખી ગયા હોય તેવા મોરલ સદ્ગુણ (Virtues) ને પાળવા બંધાયેલા નથી. જો તમે જિંદગીમાં નૈતિકતા અને અનૈતિકતાની ચર્ચામાં પડવા જાઓ, તો તમે સાવ નિષ્ક્રિય (inactive) થઈ જાઓ છો. સતત તર્ક-વિતર્ક અને નૈતિક મૂંઝવણ વ્યક્તિને ક્રિયાહીન બનાવે છે, અને આખરે સુખી થવાને બદલે દુ:ખી થાઓ છો.

ખરેખર તો તમને સતત પ્રવૃત્તિ (Activity) માંથી સુખ મળવું જોઈએ. સુખ એ સ્થિતિ નથી, પણ એક સક્રિય પ્રક્રિયા (active process) છે. આવી પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે જિંદગીની કેટલીક લક્ઝરીની અપેક્ષા રાખો તે ગેરવાજબી નથી. થોડું ધન, થોડી કીર્તિ, થોડોક ‘આડોઅવળો આનંદ’ એ બધું જ વાજબી છે.

અંતે, એરિસ્ટોટલ અને ભારતીય ફિલસૂફીનો સૂર મળે છે: જો ઈશ્વરને આનંદ સ્વરૂપ માનવા હોય, તો તમારે પોતે આનંદ સ્વરૂપ થવું જોઈએ, આનંદ સ્વરૂપ રહેવું જોઈએ. Life is a chance given to us to test us whether we should be with God and his pleasure principle. જો ઈશ્વર આનંદ સ્વરૂપ છે, તો તમે પણ આનંદ માણો. હા, એટલું ખરું કે તમારા અંતરાત્માને અનુસરો. તમારો આત્મા પીડાતો હોય તેવી વાત કે વર્તણૂકમાં નહીં પડો. સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ વ્યાખ્યા: ‘By pleasure you should understand—absence of pain in the body and absence of trouble in the soul.’ એટલે કે શારીરિક પીડાની ગેરહાજરી અને આત્માની મુશ્કેલીઓની ગેરહાજરી એ જ સાચો આનંદ છે.

અસ્તિત્વવાદીઓની મુક્તિની ફિલસૂફી: સ્વયંનો અર્થ પેદા કરવો

તમે ફિલસૂફીનાં પુસ્તકો વાંચ્યાં જ હશે અને તેમાં જ્યાં પોલ સાર્ત્ર, સોરેન કિર્કેગાર્ડ, આર્થર શોપેનહોવર અને ફ્રેડરિક નિત્સે જેવા અસ્તિત્વવાદીઓ (Existentialists) ના નામો સાંભળ્યા છે. તેમની ફિલસૂફીની મૂળભૂત વાત છે: અસ્તિત્વ સારથી પહેલાં આવે છે (Existence precedes essence).

આ તમામની એક જ મૂળભૂત ફિલસૂફી હતી કે દરેક સ્ત્રી કે પુરુષે પોતે જ પોતાના જીવનનો અર્થ પેદા કરવો જોઈએ. કોઈ દિવ્ય શક્તિ (supernatural God), નીતિશાસ્ત્રના કર્તાઓ કે બીજી કોઈ સત્તા (authority) ના નિયમોથી તમારે મુક્ત રહેવાનું છે. જો ઈશ્વર મૃત્યુ પામ્યા હોય, તો પછી માનવી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત છે અને તેના તમામ નિર્ણયો માટે તે પોતે જ જવાબદાર છે. તેથી, તમારે માટે નૈતિકતા કે આચારનીતિ કે એથિકલ વર્તણૂકનું કોઈ બંધન ન હોવું જોઈએ. તમારે માટે જીવન એક કર્મ (Action) છે. તમને મનપસંદ માન્યતા કે પ્રવૃત્તિ કરવાની છૂટ છે. તમને યોગ્ય લાગે તે નિર્ણય લેવાની છૂટ છે.

સોરેન કિર્કેગાર્ડ (Søren Kierkegaard) તો ધડામ દઈને કહી નાખેલું કે આ જિંદગી કંઈ નથી. ‘Life is full of absurdity’ અર્થાત્ આપણા તમામનું જીવન અસંગતિ (absurdity) થી ભરેલું છે. અવારનવાર આપણે અર્થહીન વર્તણૂક કરીએ છીએ, વિવેકશૂન્ય થઈ જઈએ છીએ, અને તેમાં શરમાવાની જરૂર નથી. કિર્કેગાર્ડ ભારપૂર્વક કહે છે કે દરેક માણસે પોતાનાં મૂલ્યો પોતે જ નક્કી કરવાં. ખરેખર આ દુનિયાને ડગલે ને પગલે ખુશ કરવા જાઓ તો તે કદી ખુશ થવાની નથી. એ દુનિયાને તો ખરેખર ‘નાખુશ’ કરીને જ તમે તેને વાસ્તવમાં ખુશ કરો છો. આ જગતને કિર્કેગાર્ડ ‘ઇનડિફરન્ટ વર્લ્ડ’ કહેતા. દુનિયા જો વિરક્ત છે, જો ઉદાસીન છે, તો તમે શું કામ તેને સુખી કરવા દોડો છો?

આર્થર શોપેનહોવર (Arthur Schopenhauer) દ્વારા ‘What is the meaning of life?’ના પ્રશ્નનો જવાબ નિરાશાવાદી (pessimistic) છતાં વાસ્તવિક હતો: ‘Life reflects one’s will and that will (life) is an aimless, irrational painful drive.’ જિંદગીનો કોઈ પૂર્વ-નિર્ધારિત મકસદ નથી. તમે દુનિયાને ગમે તેટલી ખુશ કરવા જાઓ, તમારે પીડાવાનું જ છે. તેથી, જીવનનો કોઈ અર્થ શોધ્યા વગર જલસાથી રહો. આ મારું અર્થઘટન છે.

અંતિમ ધ્યેય: પ્રેમનો સર્વોચ્ચ સોદો

તમામ જટિલ ફિલસૂફી, ધર્મ અને નૈતિકતાના વિશ્લેષણ પછી, સૌથી શ્રેષ્ઠ અને સરળ જવાબ તો આ ગીતની એક પંક્તિમાં જ મળે છે: ‘પ્રેમ કા સૌદા કરલે મુસાફીર.’

જિંદગીનો ધ્યેય કોઈ કડક નિયમ કે મહાન સિદ્ધિ નથી, પરંતુ કડવાશને ઓછામાં ઓછી અને પ્રેમને મહત્તમમાં મહત્તમ રાખવાનો છે. આ એક જ જીવનનો સર્વોચ્ચ ધ્યેય હોવો જોઈએ. સતત પ્રેમના સોદા કરતા રહો, કારણ કે પ્રેમ જ એકમાત્ર એવો ‘સોદો’ છે જેની અંતે કોઈ પીડા કે પછતાવો રહેતો નથી.

રાધેય! રાધેય!!!

– દિવ્યેશ સંઘાણી

#hrdivyesh #Life #Love #Philosophy #Existentialism #InnerPeace #Motivation #Happiness #SelfReflection #MeaningOfLife #Tranquility #Wisdom #DeepThoughts #SorenKierkegaard #Epicurus #Osho #Aristotle #Montaigne #Schopenhauer #PankajMullick #GujaratiPhilosophy #AncientWisdom #Inspiration #Growth #Wellness #Consciousness #Absurdity #MoralVirtues #LifeLessons #IndianSpirituality